ਅਸੀਂ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮੈਟਾਬੋਲਿਜ਼ਮ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਧਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੌਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮੈਟਾਬੋਲਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਯੋਗਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਲਾਭ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੇ ਪੇਟ ਤੋਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਯੋਗ ਤਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਲਈ ਅਰਥਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਯੋਗ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਆਓ ਹੁਣ ਪੇਟ ਤੋਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਬਦਲਾਅ ਕਰੀਏ।
ਆਪਣੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਸਿੱਧੀ ਰੱਖ ਕੇ ਬੈਠੋ। ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰੋ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਨਾਭੀ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਓ ਅਤੇ ਪੇਟ ਤੋਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰੋ। ਆਪਣੀ ਸਾਹ ਨੂੰ ਹੌਲੀ, ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਡੂੰਘੀ ਬਣਾਓ।
ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਸਾਹ ਭਰੋ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸਾਹ ਬਾਹਰ ਛੱਡੋ ਤਾਂ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਅਤੇ ਪੇਟ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇੱਕ “ਰਾਹਤ ਦੀ ਆਹ” ਛੱਡੋ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਉਸ਼ਵਾਸ (ਸਾਹ ਛੱਡਣਾ) ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਹਵਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਗਲੇ ਨੂੰ ਛ੍ਹੂੰਹਦੀ ਹੋਈ ਬਾਹਰ ਗਈ।
ਹੁਣ ਇਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਦੁਹਰਾਓ। ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋ ਕਿ ਹਵਾ ਤੁਹਾਡੇ ਗਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਰਮ ਹਿਸਿੰਗ (hissing) ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਬਿਨਾਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਨੱਕਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹੇ।
ਹੁਣ ਪੇਟ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਲੈਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰੋ, ਪਰ ਹਵਾ ਗਲੇ ਰਾਹੀਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਜੋ ਇੱਕ ਹਲਕੀ ਰਗੜ ਜਾਂ ਖੜਖੜਾਹਟ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰੇ।
ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਪੇਟ ਤੋਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਅਭਿਆਸ ਜਾਰੀ ਰੱਖੋ। ਉਪਰੋਕਤ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਉੱਜਈ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।
ਸਾਹ ਅਤੇ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸਬੰਧ
ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਮਨ-ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਵੇਖੋ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਕੀੜਿਆਂ ਦੀ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖੋ। ਤੁਸੀਂ ਪਾਓਗੇ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਹ ਹੌਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਲੰਬਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਕੁੱਤਾ ਜੋ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ 70-80 ਵਾਰ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਔਸਤ 12-13 ਸਾਲ ਜੀਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਇੱਕ ਕੱਛੂਆ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ 1-2 ਵਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ 150 ਸਾਲ ਤੱਕ ਜੀਉਂਦਾ ਹੈ।
ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਮਾ (toxins) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਕ ਤੱਤ ਵੀ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਟੌਕਸਿਨ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਓਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਟੌਕਸਿਨ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਗਤੀ ਵੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਉੱਜਈ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤੁਲਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬਣੇ ਟੌਕਸਿਨਸ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਠੰਢਕ ਦੇ ਕੇ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿੱਚ ਉੱਜਈ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ
ਇਹ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹੋਵੋ, ਘਬਰਾਏ ਹੋਵੋ, ਚਿੰਤਤ ਹੋਵੋ ਜਾਂ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਹੋਵੋ — ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਲੱਛਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹ ਦੀ ਗਤੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਉੱਜਈ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰੋ ਅਤੇ ਫਰਕ ਖ਼ੁਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋ।
ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਦੀ ਇਹ ਮੂਲ ਸਮਝ ਹੁਣ ਤਿਆਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ “ਸਨਾਤਨ ਕ੍ਰਿਆ” ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਘੁਮਾਅ (joint rotations) ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਦੀ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਾਂਗੇ।
ਅਸ਼ਵਿਨੀ ਗੁਰੂਜੀ ਧਿਆਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਹਨ ਅਤੇ ਵੇਦਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਗਿਆਨੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ “ਸਨਾਤਨ ਕ੍ਰਿਆ: ਦਿ ਏਜਲੈੱਸ ਡਾਇਮੇਨਸ਼ਨ” ਵ੍ਰਿਧਾਵਸਥਾ-ਰੋਧਕ ਵਿਗਿਆਨ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ।
ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ: www.dhyanfoundation.com