ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਉਹ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬੱਚਾ ਖੁਦ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਖੰਭ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਛੋਹ ਨਾਲ ਉੱਡਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਸਤਿਆਵਾਨ ਸੌਰਭ ਦਾ ਬਾਲ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ “ਕਾਗਜ਼ ਕੀ ਨਾਵ” ਇਸ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲ, ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਬਾਲ-ਮਨ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸਿਰਫ਼ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ‘ਨਿਰੀਖਕ’, ‘ਚਿੰਤਕ’ ਅਤੇ ‘ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ’ ਮਨ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘਾਈਆਂ ਤੱਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। 80 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ, ਕੁਦਰਤ, ਵਿਗਿਆਨ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਬਾਲ ਉਤਸੁਕਤਾ ਵਰਗੇ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
“ਕਾਗਜ਼ ਕੀ ਨਾਵ” ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬੀਜ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਡਾ. ਸਤਿਆਵਾਨ ਸੌਰਭ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਲੇਖਣੀ, ਬਾਲ-ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਪਾਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾ ਸੂਚਕ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਡਾ. ਸੌਰਭ ਦੇ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਯਤਨ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਲ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ “ਪ੍ਰਗਿਆਨ” ਸਾਲ 2023 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ “ਬਾਲ ਪ੍ਰਗਿਆਨ” ਸਾਲ 2024 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਤਿੱਕੜੀ ਹੁਣ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪਛਾਣ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਧਿਆਪਕਾਂ, ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਪਾਠ ਹੈ।
ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ: “ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ”
“ਕਾਗਜ਼ ਕੀ ਨਾਵ” ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਬਚਪਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਿਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਹਿੰਦੀ ਹੈ:
“ਆਓ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਹਾਈਏ,
ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਚਲਾਓ।
ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕੌਣ ਜਿੱਤਦਾ ਹੈ,
ਕਿਸ਼ਤੀ ਇਸਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾਵੇਗੀ।”
ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਯਾਦ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਜੋ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਛੂੰਹਦਾ ਹੈ।
ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ:
“ਵਿੰਗਜ਼ ਆਫ਼ ਡ੍ਰੀਮਜ਼”, “ਕਲਰਫੁੱਲ ਡ੍ਰੀਮਜ਼”, “ਲਿਟਲ ਸਮਾਈਲ” ਅਤੇ “ਵਿੰਗਜ਼ ਆਫ਼ ਡ੍ਰੀਮਜ਼” ਵਿੱਚ, ਕਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉੱਡਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ – ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਤੋਂ ਖੰਭ ਲੈਣ ਦਾ ਮੰਤਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
“ਰੰਗੀਨ ਸੁਪਨੇ” ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਜੋ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ:
“ਅਕਾਸ਼ ਵਾਂਗ ਨੀਲਾ ਬਣੋ,
ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਪੀਲਾ।
ਹਰ ਸੁਪਨਾ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਬੋਲਦਾ ਹੈ,
ਬਚਪਨ ਹਰ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਝੂਲਦਾ ਹੈ।”
ਬਾਲ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤ:
“ਛੋਟੇ ਕਦਮ, ਵੱਡੇ ਸੁਪਨੇ”, “ਬਚਪਨ ਦੀ ਗੂੰਜ”, “ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ” “ਛੋਟੇ ਕਦਮ, ਵੱਡੇ ਸੁਪਨੇ” ਕਵਿਤਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਛੋਟੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਵੱਡੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। “ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ” ਵਿੱਚ ਖੇਡਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੈ।
ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮੇਲ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਚਿੱਤਰਣ
ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਰਗੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ: “ਟੈਬਲੇਟ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ”, “ਰੋਬੋਟ ਦੋਸਤ”, “ਈ-ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂ”, “ਆਰਟੀਫੀਸ਼ੀਅਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ (AI) ਦੀ ਕਹਾਣੀ”, “ਹਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸੁਪਨਾ”, “ਮੈਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੈਂਟੀਨੇਲ ਹਾਂ”, “ਪਲਾਸਟਿਕ ਮੁਕਤੀ ਅਭਿਆਨ” ਉਦਾਹਰਣਾਂ:
“ਰੋਬੋਟ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੇਡਦਾ ਹੈ,
ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੋ।
ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੰਮੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ,
ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣਾਓ।”
ਇੱਥੇ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਦੇਖਣ ਦਾ ਸਬਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ
“ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ”, “ਸੱਚਾ ਪਰਿਵਾਰ”, “ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੱਚੇ”, “ਸਿਹਤਮੰਦ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ”, “ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰੋ” – ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਹਾਰਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ
ਡਾ. ਸਤਿਆਵਾਨ ਸੌਰਭ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਸਰਲ, ਤਾਲਬੱਧ ਅਤੇ ਬਾਲ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛੰਦ, ਤੁਕਾਂਤ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਚਿੱਤਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ:
“ਆਓ ਚਾਂਦਨੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਗਾਈਏ,
ਚਾਚਾ ਚੰਦਾ ਨਾਲ ਮੁਸਕਰਾਓ।
ਮੈਂ ਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਾਂਗਾ,
ਅਸੀਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਫਿਰ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਵਾਂਗੇ।”
ਕਿਤਾਬ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ, ਕੁਦਰਤ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਵਿਗਿਆਨ, ਸਮਾਜ, ਮੁੱਲ-ਅਧਾਰਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਸਮਾਵੇਸ਼, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਪੱਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ, ਆਸਾਨ ਭਾਸ਼ਾ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਬਾਲ-ਅਨੁਕੂਲ ਕਲਪਨਾ, “ਕਾਗਜ਼ ਕੀ ਨਾਵ” ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬੀਜ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਡਾ. ਸਤਿਆਵਾਨ ਸੌਰਭ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਲਿਖਤ, ਬਾਲ-ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਸੋਚ-ਸਮਝ ਕੇ ਪਾਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾ ਸੂਚਕ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਧਿਆਪਕਾਂ, ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਾਠ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ: ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ – ਬਾਲ-ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ
ਲੇਖਕ: ਡਾ. ਸਤਿਆਵਾਨ ਸੌਰਭ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ: ਨੋਟਸ਼ਨ ਪ੍ਰੈਸ, ਚੇਨਈ
ਕੀਮਤ: ਰੁਪਏ175
ਉਪਲਬਧਤਾ: ਐਮਾਜ਼ਾਨ ਅਤੇ ਫਲਿੱਪਕਾਰਟ ‘ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।