ਅੱਜ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਡਿਜੀਟਲ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੇ ਸਾਡੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਰੁਟੀਨ ਅਤੇ ਸੋਚਣ ਦੇ ਢੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈੱਟ, ਆਰਟੀਫੀਸ਼ੀਅਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਂਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਸਾਡੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਤਕਨੀਕੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸਾਨੂੰ ਜੋੜੀ ਰੱਖ ਰਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਲੱਗ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।
ਇਕ ਤੁਕ ਹੈ- ‘ਅਸਤੋ ਮਾ ਸਦਗਮਯਾ, ਤਮਸੋ ਮਾ ਜਯੋਤਿਰ੍ਗਮਯਾ, ਮ੍ਰਿਤਯੋਰਮਾ ਅਮ੍ਰਿਤਮ ਗਮਯ।’
ਅਰਥਾਤ, ਸਾਨੂੰ ਅਸਤ ਤੋਂ ਸੱਚ, ਹਨੇਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੱਲ, ਅਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਅਮਰਤਾ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਓ। ਇਹ ਆਇਤ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚਾ ਮਾਰਗ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਹਨੇਰੇ ਅਤੇ ਝੂਠ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਜ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਜੁੜਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ।
ਵਰਚੁਅਲ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਜੁੜਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜੋ ਲਿਖਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਮੱਗਰੀ ਪਸੰਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਗੁਆਂਢੀ ਵੀ ਸਾਡਾ ਦੁੱਖ ਸਾਂਝਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਇੱਕੋ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਰਟਫ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਮਗਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਡਿਜੀਟਲ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਇਕੱਲੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਕੋਈ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਬੈਠਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਹ ਆਪਸੀ ਸੰਚਾਰ ਇੱਕ ‘ਟਿੱਪਣੀ’ ਜਾਂ ‘ਇਮੋਜੀ’ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਵੈ-ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਸਾਡੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜੋੜਾ ਬੇਵੱਸ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਲੋਕ ਹਰ ਪਾਸੇ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਸਮਾਰਟਫੋਨ ਜਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਰਾਹਤ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰ ਆਈ।
ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਚਲੇ ਗਏ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇੰਨੀ ਤਕਨੀਕੀ ਤਰੱਕੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਮਾਨਸਿਕ-ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਉਸੇ ਦਰ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਤਣਾਅ, ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਇਕੱਲਤਾ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦੇ ਹੁਣ ਆਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਡਿਜੀਟਲ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਧਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ ਨਜ਼ਰ ਗੁਆ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਕਦੇ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾ ਕੇ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਨਸਾਨੀਅਤ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਦੇਖਭਾਲ ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਸਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਸਭ ਡਿਜੀਟਲ ਸੰਕੇਤਾਂ ਅਤੇ ‘ਸੂਚਨਾਵਾਂ’ ਜਾਂ ਸਕਰੀਨ ‘ਤੇ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
‘ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਚੀਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਹੈ – ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ। ਪਰ ਪਿਆਰ ਉਹ ਤੱਤ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਲਵੇ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਾਰਥਕ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਅਸੀਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਹਾਲਾਤ ਇਹ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਹਾਦਸਾ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਅਪਰਾਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਮਦਦ ਦੇਣ ਜਾਂ ਉਸ ਵੱਲ ਭੱਜਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਸਮਾਰਟਫ਼ੋਨ ਕੱਢ ਕੇ ਵੀਡੀਓ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਸਾਡੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ? ਤਕਨੀਕੀ ਤਰੱਕੀ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਰਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਨੇ ਸਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਕੀ ਅਸੀਂ ਉਸ ਮੁਕਾਮ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਸਾਉਣੀ ਹੈ? ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਲੱਭਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਾਡੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖੇ। ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਆਸਾਨ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੂਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ।