ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਬਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ੀਰੋ ਟਾਲਰੈਂਸ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਿੰਦੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਨੌਂ ਅੱਤਵਾਦੀ ਟਿਕਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲਗਾਤਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੋ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਰਹੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਜੁਲਾਈ 1945 ਦੀ ਇੱਕ ਸਵੇਰ, ਨਿਊ ਮੈਕਸੀਕੋ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਚਮਕਦਾਰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀ ਹੋਈ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ‘ਟ੍ਰਿਨਿਟੀ ਟੈਸਟ’ ਸੀ, ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਲ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜੇ. ਰੌਬਰਟ ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਬੇਅੰਤ ਪਛਤਾਵੇ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਹੈ।
ਇੱਕ ਪਲ ਅਜਿਹਾ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਅਤੇ ਨਾਗਾਸਾਕੀ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, ‘ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਖੂਨ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਹਨ’। ਉਸਦੇ ਸ਼ਬਦ ਅਜੇ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਰਗੀਆਂ ਪਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣਾਅ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬਾਂ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਦਾ। ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਸੰਦ ਦੇਸ਼ ਕਦੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਧਮਕੀਆਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਪਛਤਾਵਾ ਕਿਉਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
ਜੂਲੀਅਸ ਰਾਬਰਟ ਓਪਨਹਾਈਮਰ 22 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1904 ਨੂੰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਨ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹਾਰਵਰਡ ਤੋਂ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਗੌਟਿੰਗਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਪੀਐਚਡੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਕੋਲ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸੀ।
ਸਾਲ 1942 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ‘ਮੈਨਹਟਨ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਜ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਕਮਾਨ ਵਿਗਿਆਨੀ ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਨਿਊ ਮੈਕਸੀਕੋ ਵਿੱਚ ਲਾਸ ਅਲਾਮੋਸ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਫਿਰ 16 ਜੁਲਾਈ, 1945 ਨੂੰ ਟ੍ਰਿਨਿਟੀ ਟੈਸਟ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚ ਦਿੱਤਾ।
6 ਅਗਸਤ 1945 ਨੂੰ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ‘ਤੇ ‘ਲਿਟਲ ਬੁਆਏ’ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 9 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਨਾਗਾਸਾਕੀ ‘ਤੇ ‘ਫੈਟ ਮੈਨ’ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 2 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨ। ਜਪਾਨ ਨੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਨੇ ਇਸ ਜਿੱਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ। ਫਿਰ ਨਾਗਾਸਾਕੀ ‘ਤੇ ਬੰਬਾਰੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਫੌਜੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਬੇਲੋੜਾ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਝੰਜੋੜ ਦਿੱਤਾ।
25 ਅਕਤੂਬਰ, 1945 ਨੂੰ ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਹੈਰੀ ਟਰੂਮੈਨ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, ‘ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ! ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਖੂਨ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਟਰੂਮੈਨ ਨੂੰ ਇਹ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ‘ਮੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਖੂਨ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਇਸਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਦਿਓ’। ਟਰੂਮੈਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ‘ਰੋਣ ਵਾਲਾ ਵਿਗਿਆਨੀ’ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ‘ਉਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਦੇ ਇੱਥੇ ਨਾ ਆਉਣ ਦਿਓ’।
ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਅਤੇ ਨਾਗਾਸਾਕੀ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਨੇ ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲਿਆ। 1947 ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਮਰੀਕੀ ਪਰਮਾਣੂ ਊਰਜਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਜਨਰਲ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਬਣੇ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਬੰਬ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਨਾਲੋਂ ਹਜ਼ਾਰ ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਇਹ ਨੈਤਿਕਤਾ ਉਸਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਗਈ। ਮੈਕਕਾਰਥੀ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ 1954 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਉਸਦੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਸਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਅੰਤ ਸੀ। ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਨੇ 1960 ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਜਾਂ ਨਾਗਾਸਾਕੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ।
ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣਾਅ ਹੈ, ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਕੋਲ ਸੈਂਕੜੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਗਲਤਫਹਿਮੀ ਜਾਂ ਟਕਰਾਅ ਕਾਰਨ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਇਹ ਲੜਾਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਰਕਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਗਾਤਾਰ ਧਮਕੀਆਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟ ਰਿਹਾ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਿੰਦੂਰ ਰਾਹੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕੈਂਪਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬੀਤੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਨੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਜੰਗ ਨੂੰ ਅਸਹਿ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਓਪਨਹਾਈਮਰ ਕਦੇ ਵੀ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਲਈ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੁਆਫੀ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਸਕਿਆ ਪਰ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪਛਤਾਵੇ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। 1967 ਵਿੱਚ ਗਲੇ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅੱਜ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਓਨੀ ਹੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਇਹ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਡਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਅਸੀਂ ਉਸ ਹਥਿਆਰ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ ਜੋ ਅਸੀਂ ਖੁਦ ਬਣਾਇਆ ਹੈ?