ਭਾਰਤ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ, ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸਿਖਰਲਾ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੁੱਧ ਸਪਲਾਈ ਦਾ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਡੇਅਰੀ ਸੈਕਟਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿੱਚ 5 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 80 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਸੀਮਾਂਤ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਡੇਅਰੀ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ 2014-15 ਵਿੱਚ 146.3 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 2023-24 ਵਿੱਚ 239.3 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਹੋ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ 63.56 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਾਧਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪਿਛਲੇ 10 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ 5.7 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਖੁਰਾਕ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਗਠਨ (FAO) ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਚੀਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਹੈ।
ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁੱਧ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। 2023-24 ਵਿੱਚ, ਇਹ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 471 ਗ੍ਰਾਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗਾ, ਜੋ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਔਸਤ 322 ਗ੍ਰਾਮ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹੈ। ਇਹ 48 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਾਧਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਦੇ 303.76 ਮਿਲੀਅਨ ਪਸ਼ੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਵਾਂ, ਮੱਝਾਂ, ਮਿਥੁਨ ਅਤੇ ਯਾਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਡੇਅਰੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, 74.26 ਮਿਲੀਅਨ ਭੇਡਾਂ ਅਤੇ 148.88 ਮਿਲੀਅਨ ਬੱਕਰੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੁੱਕੇ ਅਤੇ ਅਰਧ-ਸੁੱਕੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। 2014 ਅਤੇ 2022 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਸ਼ੂਧਨ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿੱਚ 27.39 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਔਸਤ 13.97 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹੈ ਅਤੇ ਚੀਨ, ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਡੈਨਮਾਰਕ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜਦਾ ਹੈ।
ਡੇਅਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਲਗਭਗ 70 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਕੰਮ ਔਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ 35 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਔਰਤਾਂ ਡੇਅਰੀ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ 48,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਡੇਅਰੀ ਸਹਿਕਾਰੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਮਹਿਲਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਹਿਕਾਰੀ ਡੇਅਰੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਗਠਿਤ ਹੈ। 2025 ਤੱਕ, ਇਸ ਵਿੱਚ 22 ਦੁੱਧ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨਾਂ, 241 ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਹਿਕਾਰੀ ਯੂਨੀਅਨਾਂ, 28 ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਡੇਅਰੀਆਂ ਅਤੇ 25 ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਕ ਸੰਗਠਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਗੇ, ਜੋ 235,000 ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ 17.2 ਮਿਲੀਅਨ ਡੇਅਰੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨਗੇ।
ਇਹ ਖੇਤਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਪੇਂਡੂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੇਸੀ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮਾਡਲ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।