ਨਵੀਆਂ ਔਰਤ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨਾਲ, ਸਾਹਿਤਕ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ, ਉਮਰ ਅਤੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਦਾ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਪਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਸੱਚ ਹੈ। ਸਟੇਜ, ਆਲੋਚਨਾ, ਭੂਮਿਕਾ, ਸਤਿਕਾਰ – ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਜਾਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਪਾਦਕੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਪਖੰਡੀ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਦਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ‘ਮੌਜੂਦਗੀ’ ਉਸਦੀ ਕਲਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਜਗਤ ਇਸ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਪਛਾਣੇ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਜੁਟਾਏ।
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਲੇਖਕ ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਤਿਉਹਾਰ ਵਾਲਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਕਲਮ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਹੈ – ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਲਈ, ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦੇਣ ਲਈ। ਪਰ ਕੀ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ?
ਨਹੀਂ, ਇਸ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ, ਕੋਈ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਇਹ ਉਹ ਬਿੰਦੂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਸੱਚ ਉਭਰਦਾ ਹੈ।
ਅੱਜ ਵੀ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮੰਚਾਂ, ਸੈਮੀਨਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਔਰਤ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ‘ਸਿਰਜਣਹਾਰ’ ਨਾਲੋਂ ‘ਸੁੰਦਰਤਾ’ ਵਧੇਰੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਨਾਲੋਂ ‘ਸੰਕੇਤ’ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਟੇਜ ‘ਤੇ ਸੱਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਸ ‘ਜਵਾਨੀ’ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਕੈਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਚਲਾਕੀ ਭਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, “ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲਿਖਦੇ ਹੋ।” ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਥੁੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ। ਸੈਮੀਨਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਸਰੀਰ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਅਤੇ ਜੋ ਲੇਖਕ ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ‘ਨਹੀਂ’ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ‘ਹੰਕਾਰੀ’, ‘ਸਹਿਯੋਗੀ’ ਅਤੇ ‘ਰੁੱਖਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਹ ਬਾਜ਼ਾਰ ਉਸ ਬੌਧਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਕਬਰਸਤਾਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਸੁਪਨਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਮਾਂ ਚੁੱਕਦੇ ਸਮੇਂ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ। ਉਸਦੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਪਿੱਛੇ ਇਰਾਦਾ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ – “ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਲਈ ਲਿਖਿਆ?”, “ਕਿਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ‘ਤੇ?”, “ਕਿਸ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ?”
ਇਹ ਉਹੀ ਸਮਾਜ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ‘ਮੀ ਟੂ’ ਲਹਿਰ ‘ਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਲਮ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਔਰਤ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਬੁਲਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਨਿੱਜੀ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ” ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ।
ਇਸ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ – ਜੇਕਰ ਉਹ ‘ਸਮਝੌਤਾ’ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ।
ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ – ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ, ਮਹਾਦੇਵੀ ਵਰਮਾ, ਮੰਨੂ ਭੰਡਾਰੀ, ਮ੍ਰਿਣਾਲ ਪਾਂਡੇ, ਵੰਦਨਾ ਰਾਗ ਵਰਗੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਬਲਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਿਤਰਸੱਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਲਿਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਿੰਜਿਆ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਚੇਤਨਾ ਛੱਡੀ।
ਪਰ ਸਵਾਲ ਅਜੇ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ – ਅੱਜ ਵੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਔਰਤ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ? ‘ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ’ ਅਜੇ ਵੀ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਰਸ਼ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ‘ਆਸਾਨ ਨਿਸ਼ਾਨਾ’ ਕਿਉਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ?
ਕਈ ਵਾਰ, ਇੱਕ ਔਰਤ ਲੇਖਕ ਦੀ ਲਿਖਣ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। “ਘੱਟ ਹਮਲਾਵਰ ਲਿਖੋ, ਵਧੇਰੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਬਣੋ, ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਦਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ” – ਇਹ ‘ਗੁਰੂਆਂ’ ਦੀਆਂ ਸਲਾਹਾਂ ਹਨ ਜੋ ਨਵੇਂ ਨਾਮ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ‘ਅਨੁਕੂਲਤਾ’ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ‘ਪ੍ਰੇਰਣਾ’ ਦੀ ਮੰਗ ਹੈ।
ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹੈ – ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਔਰਤ ਲੇਖਕ ਸਫਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਉਸਦੇ ‘ਪੁਰਸ਼ ਸਲਾਹਕਾਰ’ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ‘ਸੰਪਰਕਾਂ’ ਅਤੇ ‘ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ’ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ – ਤਾਂ ਇਹ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਉਸਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਹਰਾ ਮਾਪਦੰਡ ਇਸ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।
ਹੁਣ ਇਸ ਸਿਸਟਮ ‘ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਹੁਣ ਹਰ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲਿਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, “ਮੈਂ ਕੋਈ ਗੁਲਾਬ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਸਜਾਉਣ ਲਈ ਖਿੜਿਆ ਹੈ – ਮੈਂ ਉਹ ਕੰਡਾ ਹਾਂ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾੜ ਦੇਵੇਗਾ।”
ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੰਚ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ — ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ।
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ, ਸੰਪਾਦਕ, ਪ੍ਰਬੰਧਕ – ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਚੇਤਾਵਨੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਇਹ ਕਲਮਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਮ ਸਿਆਹੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅੱਗ ਨਾਲ ਲਿਖਣਗੀਆਂ।
ਇਹ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਜੋ ਕਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸੀ, ਅੱਜ ਇੱਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ – ਜਿੱਥੇ ‘ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ’ ਵਿਕਦੀ ਹੈ, ‘ਲਿਖਣਾ’ ਨਹੀਂ।
ਪਰ ਇਹ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਢਹਿ ਜਾਵੇਗਾ – ਜਦੋਂ ਹਰ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਡਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਕਵਿਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰੇਗਾ।
“ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮੇਰੀ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ – ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਲਤਾੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਲਮ ਹੁਣ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ।”