ਇਸ ਵੇਲੇ ਘੱਗਰ ਦਰਿਆ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਖੁਸ਼ਕ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਘੱਗਰ ਅੱਜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਦਾ ਖੌਅ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਬਰਸਾਤਾਂ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਖੁਸ਼ਕ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਪਾਣੀ ਵਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਘਾਤਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬਰਸਾਤੀ ਨਦੀ ਘੱਗਰ ਦਾ ਉਦਗਮ 6322 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਡਗਸ਼ਈ (ਹਿਮਾਚਲ) ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਵਗਦਾ ਹੋਇਆ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਰੇਤੀਲੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੌਸ਼ਲਿਆ, ਮਾਰਕੰਡਾ, ਸਰਸੁਤੀ ਅਤੇ ਟਾਂਗਰੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ‘ਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਵਿੱਚ ਕੌਸ਼ਲਿਆ (ਪਿੰਜੌਰ) ਅਤੇ ਉਟੂ (ਸਿਰਸਾ) ਡੈਮ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿਆਦਾ ਮਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਟਿਆਲਾ, ਸੰਗਰੂਰ, ਮਾਨਸਾ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਸਿਰਸਾ ਜਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕੰਢੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਖਨੌਰੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਕਰੌੜ ਸਾਹਿਬ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਜੋ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੰਵਾਰ ਸਕੇ, ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸੈਂਕੜੇ ਕਰੋੜ ਰੁਪਿਆ ਅਜਾਈਂ ਹੀ ਗਿਆ।
ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਝੋਨੇ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਲੋਕ ਘੱਗਰ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਖਾਲੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਘੱਗਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਫਿਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਮਿੱਟੀ ਸੋਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਭਰਪੂਰ ਕਣਕ ਅਤੇ ਛੋਲੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਝੋਨਾ ਲੱਗਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਹਰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਕਰੋੜਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ 
ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਾਵਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਕਾਲੀਆਂ ਘਟਾਵਾਂ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਘੱਗਰ ਕੰਢੇ ਵੱਸਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਲੇਜੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਘੱਗਰ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸੈਂਕੜੇ ਹੜ੍ਹ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਜੁਲਾਈ 1993 ਵਾਲਾ ਹੜ੍ਹ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਸੰਗਰੂਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਥਾਣੇ ਮੂਨਕ ਦਾ ਐਸ.ਐਚ.ਉ. ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੰਗਰੂਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਥਾਣੇ ਖਨੌਰੀ ਅਤੇ ਮੂਨਕ ਘੱਗਰ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 15 ਜੁਲਾਈ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਿਨ ਲਗਾਤਾਰ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਰਿਹਾ। 18 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਪਟਿਆਲੇ ਵੱਲੋਂ ਘੱਗਰ ਮੌਤ ਬਣ ਕੇ ਇਲਾਕੇ ‘ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਿਆ। ਹਾਹਾਕਾਰ ਮੱਚ ਗਈ, ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਾ। ਅਨੇਕਾਂ ਇਨਸਾਨ ਸੁਤੇ ਪਏ ਹੀ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਏ। ਸੈਂਕੜੇ ਮਕਾਨ, ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂ ਤੇ ਕਰੋੜਾਂ ਦਾ ਘਰੇਲੂ ਸਮਾਨ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਅਚਾਨਕ ਆਏ ਇਸ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਪਟਿਆਲੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸ਼ੁਤਰਾਣਾ ਚੌਂਕੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਚੌਂਕੀ ਇੰਚਾਰਜ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਬਾਕੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਦਰਖਤਾਂ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ।
ਮੂਨਕ-ਟੋਹਾਣਾ ਸੜਕ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਰਾਮਪੁਰਾ, ਕੁਦਨੀ ਅਤੇ ਹਾਂਡਾ ਪਿੰਡ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਕੱਟੇ ਗਏ। ਉਥੇ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸਖਤ ਕਿੱਲਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੂਨਕ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਰਕਾਰੀ ਮੋਟਰ ਬੋਟਾਂ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੰਜਣ ਚੈੱਕ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬੰਦ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਤਾਂ ਸਟਾਰਟ ਹੀ ਨਾ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਜੁਗਾੜੀ ਸਕੂਟਰ ਮਕੈਨਿਕ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਚਾਲੂ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮੋਟਰ ਬੋਟ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟੀ ਤਾਂ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਪਾਟ ਗਈਆਂ, ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਹੀ ਪਾਣੀ ਜੋ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੜ੍ਹ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਤੱਕਿਆ ਸੀ। ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਰਾਈਵਰ, ਦੋ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਕੂਟਰ ਮਕੈਨਿਕ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਾਸਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਸਮਾਨ ਅਸੀਂ ਉਸ ਖਟਾਰਾ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਸਕਦੇ 
ਸੀ, ਲੈ ਕੇ ਹਾਂਡੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਠਿੱਲ ਪਏ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਪਾਟੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਲਾਈਫ ਜੈਕਟਾਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੋਟਰ ਬੋਟ ਚਲਾਉਣੀ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲੱਗ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਥੋੜ੍ਹੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਵਕਫੇ ਬਾਅਦ ਕਿਸ਼ਤੀ ਰੋਕ ਕੇ ਰੋਟਰ ‘ਚ ਫਸਿਆ ਘਾਹ ਫੂਸ ਕੱਢਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਹੜ੍ਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਧੱਕ ਕੇ ਲਿਜਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਵਰ ਲੋਡ ਇੰਜਣ ਦੇ ਅੜਾਟ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਸ਼ਤੀ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਖੌਫਨਾਕ ਛੱਲਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਜਾਨ ਹਲਕ ‘ਚ ਫਸ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਗੇੜੇ ਤਾਂ ਠੀਕ ਠਾਕ ਲੱਗ ਗਏ ਪਰ ਪੰਜਵੇਂ ਗੇੜੇ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਵਹਿਣ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਈ ਤੇ ਇੰਜਣ ਦਮ ਤੋੜ ਗਿਆ। ਘਾਤ ਲਗਾਈ ਬੈਠੇ ਪਾਣੀ ਨੇ ਇੱਕ ਦਮ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਾਖਲ ਵੱਲ ਨੂੰ ਰੁੜਨ ਲੱਗੀ। ਅੱਗੇ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਕੇ ਜਾਖਲ-ਟੋਹਾਣਾ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਬਣੇ ਪੁਲ ਨਾਲ ਰਗੜ ਕੇ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਦਰਖਤ, ਸ਼ਤੀਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੀ ਪੁਲ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਹੋਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ, ਬਚਣ ਦਾ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਸਾਰੇ ਜਾਣੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਧਿਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮੌਤ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਮੇਰੇ ਗੰਨਮੈਨ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨਾਲ ਬੱਝੇ ਰੱਸੇ ਦਾ ਸਿਰਾ ਪਕੜ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤੈਰਦਾ ਹੋਇਆ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਖੰਬੇ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਤੇ ਆਨਨ ਫਾਨਨ ਵਿੱਚ ਰੱਸੀ ਤਾਰਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ, ਕਿਸ਼ਤੀ ਇੱਕ ਦਮ ਰੁਕ ਗਈ। ਸਾਰਿਆ ਦੇ ਸਾਹ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਆਇਆ। ਸਕੂਟਰ ਮਕੈਨਿਕ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਚੁੱਪ ਕਰਵਾ ਕੇ ਇੰਜਣ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਇਆ। ਰੱਬ ਰੱਬ ਕਰਦਿਆਂ ਘੰਟੇ ਡੇਢ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਇੰਜਣ ਚਾਲੂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਅਸੀਂ ਮੂਨਕ ਵੱਲ ਸ਼ੁਟ ਵੱਟ ਦਿੱਤੀ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਾਤੜਾਂ ਤੋਂ ਫੌਜ ਆਪਣੀਆਂ ਅਧੁਨਿਕ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਤੇ ਬਚਾਅ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਫਿਰ ਅਨੇਕਾਂ ਚੱਕਰ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਲਗਾਏ ਕਿਉਂਕਿ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਇਲਾਕੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸ਼ਨ ਦੀ ਕਬਾੜਾ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸੀ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਚੱਪੂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾਏ ਕਿ ਕਦੇ ਭੁੱਲ ਕੇ ਵੀ ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸ਼ਨ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਦਾ ਪੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵੇਲੇ।