ਕੰਮ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕਿਵੇਂ ਪੁੱਟ ਹੋਈਆਂ ?

ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਕੰਮ ਕੋਈ ਨਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦ ਸਰਕਾਰ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਆਸਾਂ ਸਨ । ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਯਤਨ ਅਰੰਭੇ ਗਏ । ਇਹਨਾਂ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਚੇਟਕ ਲਾਉਣ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਸਿਖਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਲਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਜਾਤ-ਪਾਤ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਹਫ਼ਤੇ ਦਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਘਰੋਂ ਲਿਆਂਦੀ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਖਾਂਦੇ ਸਨ । ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗਰੁਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਬੂਟੇ ਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿਆਰੀਆਂ ਅਲਾਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਸਾਫ਼ ਸਫਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹਫ਼ਤੇ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਵਧੀਆ ਕਾਰਗੁਜਾਰੀ ਵਾਲੇ ਗਰੁੱਪਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਬੱਚੇ ਇਹਨਾਂ ਕੰਮਾਂ ਵਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਕੇ ਇਸ ਸਿਖਲਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਕਿੱਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਪੇ ਕਰਦੇ ਸਨ ਬੱਚੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਵਟਾਉਂਦੇ ਸਨ ।  ਇਹ ਕੰਮ ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਤਕ ਬਾਖੂਬੀ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਦੀ ਕੋਰੀ ਸਲੇਟ ਉੱਤੇ ਕਿਰਤ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਉਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਫਾਰਮੂਲਾ ਸੀ ।

ਮੈਨੂੰ ਸੰਨ ਉੱਨੀ ਸੌ ਚੌਹਟ ਦੇ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਦੇ ਉਹ ਦਿਨ ਯਾਦ ਹਨ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਟਿੱਡੀਦਲ ਨੇ ਹਮਲਾ ਬੋਲਿਆ ਸੀ । ਉਦੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਹੁਕਮਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸਕੂਲ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਪੀਪੇ ਆਦਿ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਟਿੱਡੀ ਦਲ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣ ਲਈ ਵਾਹਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪੀਪੇ ਖੜਕਾ ਕੇ ਖੜਕਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਟਿੱਡੀ ਦਲ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਇੱਕ ਕੰਡਿਆਲੀ ਬੂਟੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰ ਲਏ ਸਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਕਸੀਏ ਅਤੇ ਦਾਤੀਆਂ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਦਿਨਾ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇਸ ਬੂਟੀ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਬੂਟੀ ਨੂੰ ਦੁਆਬੇ ਵਿੱਚ ਕਸੁੰਭੀ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਪੋਹਲੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਇਸ ਬੂਟੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਨਹੀ ਹੈ । ਉਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕੈਮੀਕਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ।  ਮਾਪੇ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ।

ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅਸੀ ਅੱਪ ਡੇਟ ਹੋ ਗਏ । ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਸਮਝਣ ਲਈ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਭੇਜਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆ ਕੇ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਨਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਾਇਆ ਜਾਏ ਅਤੇ ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਜਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਫਿਜ਼ੀਕਲ । ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਧਰਾਤਲ ਤੋਂ ਟੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਾਏ । ਅਧਿਆਪਕ ਵਿਚਾਰੇ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ । ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਫ਼ ਸਫਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਢੁਕਵਾ ਸਟਾਫ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਕੰਮ ਬੱਚਿਆ ਤੋਂ  ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਰੋਧੀ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਨਰੋਏ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਪੱਖੋ ਮਜਬੂਤ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਅਗਰ ਬੱਚੇ ਆਲਸੀ ਅਤੇ ਵਿਹਲੜ ਬਣ ਗਏ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਦਾ ਬਣੇਗਾ । ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੇ ਜੰਪ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੁਨਰਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਲੈ ਲਈ ਹੈ । ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿੱਤਿਆਂ ਵਲੋ ਹਟਾ ਕੇ ਨਵੇਂ ਤਕਨੀਕੀ ਕਿੱਤਿਆਂ ਵਲ ਟਰਾਂਸਫਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਲੇਕਿਨ ਸਾਡੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਜੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਵੀ  ਕਰਨ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤੇ । ਬੱਚੇ ਕੇਵਲ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਘੂਰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਲਾਡ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਮਾਪੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਉਲਾਂਭੇ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਸਾਡਾ ਬੱਚਾ ਕੱਲਾ-ਕੱਲਾ ਹੈ, ਇਹਨੇ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਲਈ ਕਾਗਜ਼ ਲਾਏ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਹ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾ ਨਾ ਪੜ੍ਹੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹਦੇ ‘ਤੇ ਹੱਥ ਨਾ ਚੁੱਕਿਓ । ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਗਰ ਮਾਪੇ ਹੀ ਇਹ ਬਹਾਨਾ ਮੁਹਈਆ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਭਲਾ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਹ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਮਾਪੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ ਭੇਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰਨਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਦਸਵੀਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰਕੇ (ਉਹ ਵੀ ਨਕਲ ਨਾਲ) ਜਾ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁਦ ਆਈਲੇਟ ਪਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾ ਫਿਰ ਕੋਈ ਆਈਲੈਟ ਪਾਸ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਸੱਚਾ ਝੂਠਾ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਦੀ ਫ਼ਿਰਾਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵਡਾ ਰੋਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਦੇਸ਼ ਦੀ ਚਮਕ ਦਮਕ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਜਾ ਨਾ ਜਾਣ ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਡੱਕਾ ਤੋੜ ਕੇ ਦੂਹਰਾ ਨਹੀ ਕਰਦੇ ।

ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋ ਸੋਸ਼ਿਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ । ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਬਾਰਸ਼ ਹੋਈ ਕਿ ਆਮ ਬੰਦੇ ਖ਼ਬਰਸਾਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਪੈਰ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ । ਖੁਫੀਆ ਕੈਮਰੇ ਆ ਗਏ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਜੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਨਹੀ ਜਾਣਦੇ । ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਵਾਰਤਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ । ਘਟਨਾ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੈ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੀ । ਇਕ ਜੱਗੋ ਬਾਹਰੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਅਧਿਆਪਕ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਉਸ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਤਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਰਜਾ ਚਾਰ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਚਾਹ ਮੰਗਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਮਿੱਠੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਲੋਂ ਲਿਆਂਦੀ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਸ ਸੀ ਕਿ ਜਿੰਨਾਂ ਮਾਣ ਸਤਿਕਾਰ ਅਸੀਂ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਖਬਰ ਉਸ ਸਤਿਕਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਲੱਗੇਗੀ । ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਚੈਪਟਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖਬਰ ਸਮੇਤ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਇਸ ਸਿਰਲੇਖ ਨਾਲ ਛਪੀ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਉੱਡ ਗਏ । ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਚਾਹ ਵਾਲੀ ਟਰੇਅ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ ਅਧਿਆਪਕ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਵਗਾਰ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਖਬਰ ਪ੍ਰਮੁਖਤਾ ਨਾਲ ਸਮੇਤ ਤਸਵੀਰ ਛਾਪੀ ਗਈ ਕਿ ਅਧਿਆਪਕ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਨਹੀ, ਬੱਚਿਆਂ ਤੋ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਖਬਰ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲੈ ਕੇ ਸਕੂਲ ਨਾਲ ਖਤੋ ਖਤਾਬਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਮੈਨੂੰ ਨਹੀ ਪਤਾ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੇਣ ਲਈ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾ ਲੱਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਰੂਰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜਾ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਦਾ ਸੋਸਿਲ ਮੀਡੀਆ ਆਇਆ ਹੈ ਹਾਲਾਤ ਹੋਰ ਵੀ ਬਦਤਰ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਸਾਫ਼ ਸਫਾਈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤੁਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਘੂਰ ਵੀ ਨਹੀ ਸਕਦੇ । ਅਧਿਆਪਕ ਵਿਚਾਰਾ ਕੀ ਕਰੇ ?